XIX əsrin II yarısı Rusiya türkləri üçün özünəməxsusuluğu ilə seçilən dövrdür. Qafqazın Osmanlı və
Avropaya yaxın olması bu regionda yeniləşmə,modernləşmə
ideyalarının yayılmasına səbəb olmuşdu. Fransa burjua inqilabı
(1789-1794), Volter , eləcə də digər müəlliflərin əsərləri çox millətli
dövlətlərə öz təsirini göstərməkdəydi. Xüsusən də Avropada təhsil almış
ziyalılar prosesləri öz ölkələrinə daşımağa cəhd edirdilər. Qafqazda XIX əsrin
II yarısında təkan götürən proseslər
XX əsrin əvvəllərində güclənir. Əgər bu
dövrdə Qafqazada milliyətçilik hərəkatı dağınıq idisə , Osmanlıda bunun əksi olaraq təşkilatlanmış şəkildə fəaliyyət göstərilirdi. Anadoluda türk milliyətçiliyinin idarə
olunmasında Qafqaz türklərinin böyük rolu olmuşdur.
Həm Qafqazda ,həm də Osmanlıda bu baxımdan fəaliyyətdə bulunan şəxslərdən
biri Əhməd bəy Ağaoğlu , digəri Əli bəy
Hüseynzadə olmuşdur. Əli bəy Hüseynzadə “İttihad və Tərəqqi”nin qurucularından
olmuşdur. Bu iki şəxs uzun müddət birgə çalışmışdır. Bu baxımdan onların məktublaşması diqqəti cəlb edir.
Qeyd edim ki, məktubların sayı 15 ədəddir. Bunlardan
2-si fransızca, qalan 13-ü isə türkcədir.
Məktublardan 3-ü 1922-ci il, 5-i 1923-ci
il ,5-i 1931-ci ildə yazılmışdır. Fransızca məktubların isə dəqiq tarixi
yoxdur. Məktubların hamısını
vermək imkanımız olmadığından
lazım bildiklərimi diqqətinizə çatdıracam.
Məktub-1. Əhmət bəydən- Əli bəyə:
Əziz
yoldaşım,Əli bəy, məktubunuzu aldım. İstanbuldan ayrıldıqdan sonra ətrafınızda
bir boşluq olduğunu və bu boşluğu doldura bilməməyinizdən şikayət edirsiz. Əziz yoldaşım, son 4 il bütün Türk
dünyası üçün dərəbəylik dövrü olmadımı? Biz burada daim
mübarizə içində sərxoş olarkən, sənin sakit ruhunun özünə ümid yeri tapdığına əminəm. Türkün əbədi aşiqi olan Əli bəy Hüseynzadə heç vaxt türkdən
ümidini kəsməz... Ümid edirəm ki, biz bu mübarizədə məğlub olmayacağıq.
Uşaqlarım haqqında etdiyiniz lütflərə görə sənə və
Hatiyə xanıma minnətdaram. Oraya özüm gəlmək istəyirdim, lakin alınmadı.
Xanımınza salamlarımı çatdırın.
(Ağaoğlunun
bəsh etdiyi dövr Milli Azadlıq hərəkatının
son dövrləridir. 1918-ci il ingilislərin baskınından sonra aralarında Əhmət bəyin də olduğu bir qrup
ziyalı və millət vəkili Maltaya sürgün edilmişdi. Sürgündən qayıtdıqdan
sonra Anadoluya keçərək Atatürkün yanında milli mübarizəyə başlayır.
Ankara hökümətinin qərarı ilə Mətbuat və İstihbarat Ümum Müdiri
və Hakimiyyəti-milliyə qəzetinin baş yazarı olur. Bu zaman təsadüfən
sürgündən qurtulan Əli bəy isə
Universitetdə müəllimlik edirdi. )
Məktub-2. Əhmət bəydən:
İndiyənə qədər sizə məktub yazmamağımın
günah olduğunu bilirəm. Amma üzərimə
aldığım vəzifənin ağırlığı mənə dostlarımı düşünməyə vaxt və hüzur vermir. Əlhəmdülillah mübarizəmizin uğurla getməsi bizə nəfəs
almağa imkan verdi. Allaha minlərcə şükürlər. Türklük tarix səhnəsinə daha möhtəşəm
sima ilə çıxır. Sən türklüyü yeni üfüqlərə aparacaq, bunu aşılayacaq amillərdən birisən.
Bu həqiqəti dostların heç vaxt unutmadı
və əmin ol ki, həm fəlakətli ,həm də məmnun zamanlarda xatirən heç vaxt qəlblərdən silinməmişdi. Son 4-5 ildə sıxıntılar içində olduğunuzu
hamımız bilirik, lakın hamı eyni drumda olduğundan kömək edə bilmirdik. Amma
ümid edirəm ki, bundan sonra hər şey yaxşı olacaq.
Sürəyya və Tazə xanımı övlad olmaq üzrə sənə həvalə edirəm. Təhsillərini
natamam buraxmamaq üçün İstanbula göndərmək məcburiyyətində qaldım və səndən başqa
güvənəcəyim yer tapmadığımdan sən
və Hatiyə xanımı zəhmətə salmalı oldum. Onları qəbul etməniz məni
əvəzi ödənilməyəcək qədər minnətdar etdi.
Bu məktubla sənə 350 lira göndərdim. Bu məbləğdən
115 lirasını Əbdürrəhmanın oxuduğu məktəbin
idarəsinə təslim etmənizi xahiş edirəm.
Geridə qalan 235 liradan 120-ni qızların iki aylıq masrafı üçün qəbul edin. Qalan 115 lira da uşaqların özlərinə bəzi əşyalar alması və xərclikləri üçündür.
Artəq
uşaqlar sənindir. Bilirsən ki, mən insanda əxlaqa ,mətanətə üstünlük verirəm. Mən
türk qızlarının sərbəst olmalarını, həyata qarışmalarını,ictimai işlərdə fəal
olmalarını diləyirəm. Qızlarımın da bu istiqamətdə hazırlanmalarını istəyirəm.
Amma sərbəstlik və hürriyyətin
intizamsız şəklə gəlməsini istəmirəm.
Qardaşım,artıq onların atası sənsən,hər şeyi sən yaxşı bilərsən. Öz
uşaqlarınızla necə davranırsınızsa onlara da elə davranın. Artıq onları sizə, sizi də
Allaha tapşırıram. Xanımlara salamlarımı çatdır. Uşaqların üzlərindən, gözlərindən
öpürəm.
(Bu məktubda
Ağaoğlu daha ümidlidir və işlərin
yoluna girdiyini deyir. Çünki bu məktubub yazılmasından 6 gün əvvəl Türkiyə ilə İngiltərə arasında Mudanya sülh
müqaviləsi imzalanmışdı.)
Məktub-3.
Əziz
qardaş,məktubum cavabsız olan üçüncüsüdür. Başqa adam olsaydı inciyər,bir daha yazmazdı.
Amma səni tanıdığım üçün insafa gətirəcəyimə
əminəm.
Mustafa
Kamal Paşa Həzrətlərindən İstanbul Türk
Ocağı üçün 3 min aldığımızı əlbəttə ki, qəzetlərdən oxudun.O qüvvətli bir
türkçüdür. Həmdullah tezliklə ocağın
açılış mərasimində iştirak etmək üçün
İstanbula gedəcək. Mən də getmək arzusunda idim. Amma hələlik hökumət mənim
buradan ayrılmağıma razı olmur. İnşallah
sülhə nail olandan sonra hamımız birləşib
əvvəlki işlərimizə qayıdarıq. Səni buraya
gətirtmək istəyirik, razısanmı?
(Bu məktub
türk ocaqlarının tarixi baxımdan önəmlidir. İngilislər İstanbulu işğal etdikdən
sonra Türk Ocaqlarını bağlatmış və üzvlərini
Maltaya sürgün etmişdilər. Qələbədən sonra
buna son qoyulur və Türk Ocaqları yenidən fəaliyyətini bərpa edir.)
Məktub-4.
Əzizim
Əli yoldaş!
Sən
qocalmırsan. Bunun səbəbini bizə də öyrədə
bilərsən? Ağ saçların əhəmiyyəti yoxdur. Vay halımıza ki, ürək qocalmağa başlasın. Xoşbəxtsən ki,
yaxşı bir dərman tapmısan. Narahat olmamaq və
gənclik qaydalarını tez mənimsəməmək!
Amma düşünürəm ki, bir az aktyorluq edirsən. Əli bəy düşünmədən,
narahat olmadan mühitə laqeyd qala bilərmi? Yeni fikirləri mənimsəməyə gəlincə ,əzizim, bu qəlb
qocaldısa heç nəyin faydası yoxdur. Yataqdan əzgin, öskürərək qalxanda o fikirlər də unudulur. İstanbulun halından və
bəzi tanışların düşdüyü vəzyətdən danışırsan. Bu ağır hadisədir. Amma ,əzizim, viran olmuş
Anadolunu görsən şəfqətinin bir hissəsini də bura verərsən. Məruz qaldığın durumun mən
burda daha şiddətlisi qarşısındayam. Üstəlik də acizəm.
Məktub-5.
Bəzi
yerlərdən İstanbul məbusluğuna namizədliyimi irəli sürməyim
tövsiyyə olunur. Paşa həzrətlər də məsləhət
görür. Amma mən hələ qərar verməmişəm. İstanbuldan millət vəkili
seçilmiyəcəyimə əmin olduğum üçün tərəddüd edirəm və sizin fikrinizi bilmək istərdim.
Nə düşünürsünüz? Şansım nə qədərdir? Namizədliyimi irəli sürsəm
kömək edəcəyinizi vədd edirsinizmi? Verdiyim suallara səmimi və açıq
cavablarınızı gözləyirəm.
(Həmin
ildə Ağaoğlu Qarsdan millət vəkili seçilir)
Blogger ŞƏRHLƏRİ
Facebook ŞƏRHLƏRİ