Qədim
Türklərdə insan həyatda olarkən bəzi obyektlərin, hadisələrin və heyvanların ölümü çağırdığı, yaxınlaşdırdığı düşünülərdi. Bu
düşüncəylə ölümü uzaqlaşdırmaq üçün Azərbaycanın fərqli bölgələrində edilən bir
sıra davranışlar mövcuddur.
Bəzi bölgələrimizdə yatarkən corablarını və ya
qara rəngli paltarları baş tərəfinə qoyan adamın tez öləcəyini və ya qozu
torpağa basdıranın meyvəsini görmədən öləcəyini inanılır.
Günümüzə qədər gələn Türk inancına görə,
gecələri toyuğun banlaması bəd əlamətdir. O evdən ölü çıxacağına işarədir.
Toyuğun banlaması ilə orada olan qara ruhlar narahat edilərək evdə olan
insanlara zərər verəcəyi inanılır. Bunun qarşısını almaq üçün o toyuğun
kəsilməsi gərəkdir.
Yuxuda diş görmək
də ölümlə əlaqəli bir inancdır. Yuxuda diş görən adamın, yaxınının ölümü ilə
əlaqələndirilir. Yuxunun xeyirə çevrilməsi üçün suya danışılması gərəkdir.
Çünki su ümumiyyətlə həyatı və sağlamlığın simvolu olaraq bilinməkdədir. Pis
yuxunun suya danışılması ilə ağrılıqların və ya pis halların suya keçərək axıb
gedəcəyinə inanılır. Bundan əlavə suyun qara qüvvələri və xəstəlikləri
çəkəbilmə gücünə inanıldığı üçün suyun bu gücündən faydalanılaraq pis yuxunun
xeyirə çevriləcəyinə inanılır.
Bir
digər inanc isə qəbiristanlıqda ağac kəsilməsi inancıdır. Bununda səbəbi qəbiristanlığın ağacında cin olduğu inancıdır. Əslində cin olduğu düşünülən
şeyin ölülərin ruhudur. Çünki ölən adamın ruhunun ağacda yaşadığı inancı
şamanizm dövründən qalma bir inancdır. Ağacın kəsilməsiylə ruhun məkansız
qalacağına və ağac kəsən adama düçar olacağına inanılır.
Bölgələrimizdə qəbiristanlıqda
yatılmayacagına, qəbiristanlıqda yatanın ya da ağac kəsənin başına pis bir şey
gələcəyinə və ya yaxın zamanda öləcəyinə inanılır. Bu səbəblərdən məzarlar bəd
yerler sayılar, qara ruhların və cinlərin ən çox olduğu yer olduğundan burada
yatmağın insana zərər verəcəyi inancı günümüzə qədər gəlmişdir.
Pis bir hadisə olduqda və ya eşidildikdə,
taxtaya 3 dəfə vurulması hadisəsi demək olar ki, bütün Türk və ya Türk millətinə
qohum olan bütün millətlərdə görülən ortaq inancdır Bu tətbiqat, ümumiyyətlə bütün Türk
dünyasında rastlanan ortaq hadisədir. Taxtaya və ya bir yerə vuraraq çıxan səs
ilə söylənən şeyin, pis ruhların eşitməməsi üçün edilən qədim şaman inancıdır.
Bundan əlavə bu hərəkətlə torpağın örtmə və qoruma xüsusiyyətindən istifadə
edib, deyilən pis bir şeyin torpağa gedərək orada saxlanması və qara ruhların
eşitməməsi üçün edilir.
Qədim türklərdə ay və ulduz kimi göy
cisimlərinin taleh, həyat və ölüm kimi əhəmiyyətli vəzifələri olduğuna
inanılırdı. Bu inanca görə yer üzündə yaşayan hər kəsin səmada bir ulduzu
vardır. Bugün bu inacın izləri xalq arasında
“ulduzu parıldadı”, “ulduzu söndü” kimi ifadələrlə, ulduz yaxşı və pis taleh mənasının işlədildiyinin
şahidi oluruq. Bundan əlavə, xalq arasında ulduz sürüşməsi olaraq bilinən
hadisə baş verdikdə bir adamın öldüyünə inanılır. Ulduz və günəşlə əlaqədar bu
inanclar qədim Türk düşüncəsi ilə əlaqəlidir. Bu düşüncə günəş və ay tutulması
zamanında da özünü göstərir. Qədim Türk
inancına görə, qara ruhlar mübarizəyə girib günəş və ayı qaranlıq dünyaya
çəkərlər. Günəş və ayın tutulmasının səbəbi də budur. Onları, səs-küy salmaq,
dəmir döymək, silah atmaqla qara ruhların əlindən xilas edəcəklərinə
inanırdılar. Bügün bu inanc da Azərbaycan türklərində görülən qədim Türk inancıdır.
Ölən bir adamın arxasından, əleyhinə bir şey söylənəcəkdirsə, “torpaq eşitməsin” deyilir. Bu şəkildə deyilməzsə
torpağın deyilənləri ölüyə xəbər verəcəyinə inanılır.
Türklərdə
məzarları gizlətmə adəti yoxdur. Əksinə, xüsusiylə də böyük şəxslər
üçün böyük məzarlar və tikililər düzəldərdilər. Bu tikililərdə ölünün qatıldığı döyüşlər təsvir olunardı. Bəzən də,
ölünün öz şəkli təsvir edilərdi. Bugün bu adət demek olar ki, bütün
bölgələrimizdə mövcuddur.
Qədim
türklər ölülərini, xüsusən də komandir və
sərkərdələrini “kurqan” adı verdikləri məzarlarda basdırırdılar. Bu gün belə
Azərbaycanın müxtəlif yerlərində mövcud olan kurqanların tarixi e.ə. IV
minilliklərə gedir. Çöl, düzənlik dəfn qaydasının sabit, ənənəvi etnokültür göstəricisi olan “kurqan”
mədəniyyəti, Hind-Avropa, Hind-İran və Qafqaz millətlərinin heç birində
olmayıb. Bu sadəcə türklərə məxsus mədəniyyətdi.
“Kurqan” sözü iki Türk sözü olan kur (tikmək, düzəltmək) və qan (ata, soy,
nəsil) sözlərinin birləşməsindən əmələ gələn sözdür. E.ə. IV minilliklərə aid
kurqanların Azərbaycanın bir çox bölgələrində mövcüd olması əslində
Azərbaycanın qədim Türk yurdu olduğunu bir daha
təsdiq edir. Əgər Azərbaycana türklər sonradan gəlmədirlərsə, bəs onda
tarixi min illiklərə gedən “kurqan”ların
Azərbaycanda nə işi var?!
Göytürklər və oğuzlar da yas mərasimlərində ölən
adam üçün qurbanlar kəsər və “ölü aşı” deyilən ziyafətlər tərtib edilərdi.
Bölgələrimizdəki
inanca görə təziyə
əsnasında yeddi gün boyunca paltar dəyişdirilməz, yuyunmaz, təraş olunmaz, duş
qəbul edilməz.
Ölünün qırxı çıxdıqdan sonra ölü evinə ən yaxın olan qonşular ölü sahiblərini hamama apararlar.
Yas
müddəti içində həm
ölü evində və həm də
qohum ətrafında eyləncə, nişan, toy kimi mərasimlər
keçirilmir. Yas müddəti boyu ölü evində xına sürtülməz,
bəzənilməz, qızıl gümüş taxılmaz, televizor açılmaz.
Ölüm
hadisəsindən sonra gələn ilk
bayram “qara
bayram” adlanır və bölgələrə görə qəbir
ziyarəti edilər və ya hər hansı bir yerə ziyarətə gedilməz, təziyə üçün gələnləri
qəbul edilər.
Qədim türklərdə və xüsusən də Orta Asiya xalqlarının yas tutma adətlərinə aid, Çin qaynaqlarında bəzi qeydlər vardır. Bu qeydlərə görə yas
tutanlar bağıra-bağıra ağlayar və üzlərini parçalayardılar.
Orxun kitabələrində Kül
Teqin və Bilgə Xaqana edilən matəm mərasimlərinin təsvirlərindən anlaşıldığına görə göytürklər yas mərasimlərində
saçlarını və qulaqlarını kəsər, fəryad edərək ağlayardılar.
Qədim
oğuzların yas adətləri Dədə Qorqud hekayələrində çox
təfsilatlı şəkildə təsvir edilmişdir: “Beyrəyin atası yaxasını çəkdi
yırtdı . Oğul-oğul deyərək ağladı, inlədi. Ağ pərçəmli anası ağladı, gözünün yaşını
tökdü, dırnaqlarıyla ağ üzünü parçaladı”.
Ölənlər
üçün qurban kəsildiyi kimi, qurban bayramında
kəsilən qurbandan bir hissə də ölən kəs
üçün kasıblara paylanlır. Qədim türklərdə
ölmüş atalara hörmət olaraq qurban kəsilməsi bir ənənə idi. Hunların hər ilin
may ayı ortalarında atalara qurban təqdim edildiyi bilinməkdədir.
Ümumiyətlə
türklərdə yas mərasimlərinin müddəti, yeddisi, qırxı və əlli ikisi olmaq üzrə
üç yerə bölünür. Bu günlərdə xüsusi mərasimlər keçirilir, ehsanlar paylanılır.
Xüsusəndə əlli ikinci gecə ölünün sümüklərinin bir-birindən ayrılacağına
inanılır. Bu səbəblə əlli ikinci gün dini ayinlər ilə ölünün yad edilməsi ilə
ruhun acılarının xəfifləyəcəyinə inanılır.
Sənan
Kazımoğlu
Blogger ŞƏRHLƏRİ
Facebook ŞƏRHLƏRİ